Πινδάρου Ολυμπιόνικοι

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Αθήνα το 2004, η Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων, κυκλοφορεί την παρούσα πολύγλωσση έκδοση των 14 Ολυμπιονίκων του Πινδάρου.

Ο Πίνδαρος, εκ των μεγίστων αρχαίων Ελλήνων ποιητών, συνέθεσε, μεταξύ άλλων έργων, εγκώμια προς τιμήν νικητών στους τέσσερες πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες, τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα.

Οι Ολυμπιόνικοι δημοσιεύονται στο πρωτότυπο και σε επτά μεταφράσεις: αγγλική, γαλλική, γερμανική, ισπανική, ιταλική και ρωσική και στη γλώσσα της χώρας που οργανώνει τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, τη νέα ελληνική. Αλλά και πιό ουσιαστικοί λόγοι υπαγορεύουν την επιλογή των ίδιων γλωσσών' οι διεθνείς γλώσσες είναι επίσης εκείνες των κρατίστων μελετητών του Πινδάρου και πολλών μεταφράσεων των Ολυμπιονίκων, Πυθιονίκων, Ισθμιονίκων και Νεμεονίκων' η νέα ελληνική κατάγεται από την αρχαία ελληνική, συγκεκριμένα την αττική διάλεκτό της, δια μέσου της ελληνιστικής κοινής και της λαϊκής γλώσσας κατά το Μεσαίωνα και τους Νεότερους Χρόνους.

Η έκδοση αποτελείται από κασσετίνες. Κάθε κασσετίνα περιέχει επτά τόμους, έναν για κάθε μετάφραση. Όλοι παρουσιάζουν το αρχαίο κείμενο, μία εισαγωγή στο έργο του Πινδάρου, ειδικά γραμμένη από τον William H. Race, καθώς και ένα τυπογραφικό επίμετρο, γραμμένο από το Γιώργο Δ. Ματθιόπουλο.

Το αρχαίο κείμενο είναι εκείνο της έκδοσης του Πινδάρου που μετέφραση και επιμελήθηκε ο καθηγητής William H. Race στη σειρά Loeb Classical Library, του Harvard University Press, 1997. Οι μεταφράσεις έχουν εκπονηθεί στην αγγλική από τον William H. Race, στην γαλλική από τον Jean-Paul Savignac, στη γερμανική από τον Franz Dornseiff, στην ισπανική από τον Emilio Suarez de la Torre, στην ιταλική από τον Luigi Lehnus και στη ρωσική από τον Mikhail Gasparov. Η νέα ελληνική μετάφραση είναι ανέκδοτο έργο του αείμνηστου Ιωάννη Οικονομίδη επεξεργασμένο από τον καθηγητή Δανιήλ Ιακώβ.

Η Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων, επιδιδόμενη στην έρευνα της ιστορίας των ελληνικών τυπογραφικών στοιχείων και τη σχεδίαση ελληνικών γραμματοσειρών για ηλεκτρονικούς υπολογιστές, προσφέρει με την παρούσα έκδοση μερικά δείγματα από τις διασημότερες ελληνικές γραμματοσειρές που φιλοτεχνήθηκαν από τον 15ο αιώνα και έπειτα. Έτσι το ελληνικό κείμενο τυπώνεται στον αγγλικό τόμο με τα στοιχεία Wilson Greek, στον γαλλικό με τα στοιχεία Grecs du Roy, στον γερμανικό με τα στοιχεία Palatino Greek, στον ισπανικό με τα στοιχεία GFS Complutense, στον ιταλικό με τα στοιχεία GFS Bodoni και στον ρωσικό με τα στοιχεία GFS Porson Greek. Στον ελληνικό τόμο χρησιμοποιήσαμε τα στοιχεία GFS Callierges, για το αρχαίο κείμενο ενώ παράλληλα παρουσιάζουμε, για πρώτη φορά, τη νέα γραμματοσειρά Athens Academy, για την νεοελληνική μετάφραση.

Η παρούσα έκδοση, που κυκλοφορεί σε 1000 μόνο αντίτυπα, είναι εκτός εμπορίου. Οι κασσετίνες της προσφέρονται, ως αναμνηστικό δώρο, στη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή, στην Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή και σε όλες τις Ολυμπιακές Επιτροπές που συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, όπως επίσης σε επίσημους προσκεκλημένους της ελληνικής κυβέρνησης. Κασσετίνες θα σταλούν σε πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες της Ελλάδος και του εξωτερικού, όπου υπάρχουν τμήματα κλασσικής φιλολογίας, καθώς και ιδρύματα ή βιβλιοθήκες που μελετούν και προάγουν την τυπογραφική τέχνη.

Η ιδέα της παρούσας έκδοσης οφείλεται στον αείμνηστο Μιχαήλ Σ. Μακράκη, ιδρυτή και αντιπρόεδρο της Εταιρείας Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων. Στον ίδιον οφείλεται επίσης η όλη πρόοδος του έργου μέχρι του θανάτου του, τον Οκτώβριο του 2001. Κατ'αυτή την περίοδο επιτεύχθηκαν, με δικές του ενέργειες, οι επαφές με τους περισσότερους συνεργάτες και εκδοτικούς οίκους, καθώς και η οικονομική χορηγία από το Ίδρυμα Σταύρου Σ. Νιάρχου.

Οι εκδοτικοί οίκοι και τα φυσικά πρόσωπα που μας παρεχώρησαν δωρεάν δικαιώματα αναδημοσιεύσεως κειμένων υπό καθεστώς copyright ή δημοσιεύσεως ανέκδοτου έργου, οργανισμοί και σχεδιαστές που μας εφοδίασαν ευγενώς με δικές τους γραμματοσειρές, καθώς και οι συνεργάτες αυτού του έργου μνημονεύονται στη συνέχεια σε ιδιαίτερη ενότητα.

Εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου και των μελών της Εταιρείας Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων απευθύνω σε όλους εγκάρδιες ευχαριστίες και θεωρώ μεγάλη τιμή ότι τόσοι πολλοί διακεκριμένοι ερευνητές και συνεργάτες ανταποκρίθηκαν με προθυμία στην πρωτοβουλία της Εταιρείας.

ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Γιώργος Δ. Ματθιόπουλος

Η τυπογραφία, ως τεχνική, επαναπροσδιόρισε το βιβλίο ως το πρώτο βιομηχανικό προϊόν και παράλληλα, ως μαζικό πολιτιστικό αγαθό, το μετέτρεψε στη μαμή του σύγχρονου κόσμου. Η εφεύρεση του Ιωάννη Γουτεμβέργιου επέτρεψε την πρόσβαση στη γνώση σε μεγάλες μάζες του πληθυσμού πρώτα στην Ευρώπη και αργότερα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Στον όρο τυπογραφία περιλαμβάνουμε τη χάραξη του πατρότυπου, την κατασκευή της μήτρας κάθε γράμματος του αλφαβήτου, τη χύτευση στοιχείων από τις μήτρες, τη στοιχειοθεσία του κειμένου σε στήλες και σελίδες και την εκτύπωση των σελίδων σε πολλαπλά αντίτυπα.

Η δίψα για μελέτη του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού που εντάθηκε κατά την περίοδο της Αναγέννησης στην Ιταλία και σε όλες τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες δημιούργησε την ανάγκη των δυτικοευρωπαίων λογίων να γνωρίσουν τα κλασσικά έργα των αρχαίων ελλήνων στο πρωτότυπο. ΄Ετσι, η ελληνική τυπογραφία εμφανίστηκε αμέσως μετά τη λατινική και συνδέθηκε άρρηκτα με τις κλασσικές σπουδές στα πανεπιστημιακά κέντρα της Ευρώπης.

Το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο, όπως αντίστοιχα και το λατινικό, είχε εξελιχθεί κατά τη χιλιετή διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από την κεφαλαιογράμματη στη μικρογράμματη γραφή. Παράλληλα, η βυζαντινή επισεσυρμένη γραφή έβριθε βραχυγραφιών και συμπλεγμάτων που της προσέδιδαν ένα ιδιαίτερο ρέον και διακοσμητικό ύφος. Έως τα τέλη του 15ου αιώνα οι δυτικοευρωπαίοι τυπογράφοι προσπάθησαν να αποφύγουν αυτή την πολύπλοκη διαδικασία της βυζαντινής γραφής χαράσσοντας μόνο τα εικοσιτέσσερα γράμματα και στοιχειοθετώντας τα ελληνικά κείμενα με αυτά. Ένα παράδειγμα, αν και λίγο μεταγενέστερο, είναι τα περίφημα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν στην Καινή Διαθήκη - περιλαμβανόταν στη διάσημη Κομπλουτενσιανή Πολύγλωσσο Βίβλο (1514) με συντάκτη το λόγιο Δημήτριο Δούκα - κατά παραγγελία του καρδινάλιου Francisco Ximenez στο Πανεπιστήμιο της Αλκαλά στην Ισπανία. Τα στοιχεία αυτά χαράχθηκαν από τον Arnaldo Guillen de Brocar και συνιστούν, ίσως, τα ωραιότερα και αντιπροσωπευτικότερα δείγματα αυτής της πρώιμης πρακτικής γι'αυτό και επιλέχθηκαν να ψηφιοποιηθούν από την Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων και να χρησιμοποιηθούν για τη στοιχειοθεσία του αρχαίου κειμένου των Ολυμπιονίκων του ισπανικού τόμου της παρούσας έκδοσης.

Στα τέλη του 15ου αιώνα παρατηρούνται οι πρώτες προσπάθειες να χρησιμοποιηθεί η βυζαντινή επισεσυρμένη γραφή στην τυπογραφία. Ο κυριότερος αντιπρόσωπος αυτής της προσπάθειας ήταν ο περίφημος εκδότης, τυπογράφος και λόγιος Άλδος Μανούτιος, στη Βενετία. Το μεγαλεπίβολο εγχείρημα του Άλδου Μανούτιου να εκδώσει όλα τα έργα των αρχαίων κλασσικών υπήρξε επιτυχές και τον έκανε γνωστό σε όλη την Ευρώπη. Τα βιβλία του, χρησιμοποιώντας νέες γραμματοσειρές που προσομοίωναν τη βυζαντινή γραφή, έγιναν πρότυπο για τις επόμενες γενεές εκδοτών, τυπογράφων και αναγνωστικού κοινού.

Παράλληλα με τις δραστηριότητες του Μανούτιου, ο καλλιγράφος και τυπογράφος Ζαχαρίας Καλλιέργης, με χρηματοδότηση του πλούσιου έμπορου Νικόλαου Βλαστού, αποφάσισε την έκδοση ενός ελληνικού λεξικού. Το βιβλίο αυτό, το Μέγα Ετυμολογικόν (1499), αποτελεί την πρώτη εξ ολοκλήρου ελληνική έκδοση, αφού σε όλα τα στάδια συμμετείχαν μόνον ΄Ελληνες. Ο Καλλιέργης, σύμφωνα με ένα αφιερωματικό ποίημα του Μάρκου Μουσούρου, υπήρξε χαρισματική μορφή και, πιθανώτατα, χάραξε ο ίδιος τα στοιχεία του τόμου. Η γραμματοσειρά που χρησιμοποιεί ακολουθεί και αυτή τη βυζαντινή γραφή και θεωρείται μια από τις ωραιότερες της περιόδου. Προς τιμήν του εξαίρετου αυτού αναγεννησιακού ανδρός, η γραμματοσειρά ψηφιοποιήθηκε από την Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων και χρησιμοποιήθηκε για τη στοιχειοθεσία του αρχαίου κειμένου των Ολυμπιονίκων του ελληνικού τόμου της παρούσας έκδοσης.

Το 16ο αιώνα το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης στο Παρίσι, με την υποστήριξη του Φραγκίσκου Α' , ξεκίνησε μια μεγάλη προσπάθεια ανάπτυξης των κλασσικών σπουδών στη Γαλλία. Κινητήρια δύναμη αυτού του εγχειρήματος ήταν ο ακαταπόνητος φιλόλογος και εκδότης, ο Ροβέρτος Στέφανος, και συνεργάτης του ο σημαντικότερος στοιχειοχαράκτης της Γαλλίας, ο Claude Garamont. Ο Garamont ήταν ήδη καταξιωμένος δημιουργός λατινικών γραμματοσειρών όταν ο Φραγκίσκος Α' προσκάλεσε τον φημισμένο κρητικό καλλιγράφο Άγγελο Βεργίκιο να έλθει στη γαλλική αυλή για να καθοδηγήσει τον Garamont στη χάραξη μιας νέας ελληνικής γραμματοσειράς που θα χρησιμοποιούσε ο Ροβέρτος Στέφανος στις ελληνικές εκδόσεις του. Το αποτέλεσμα αυτών των δύο προικισμένων καλλιτεχνών ήταν τα ωραιότερα επισεσυρμένα ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία όλων των εποχών, γνωστά ως Grecs du Roy (1544), οι μήτρες των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. Η περίφημη αυτή γραμματοσειρά ψηφιοποιήθηκε από τον τυπογραφικό σχεδιαστή Franck Jalleau του Εθνικού Τυπογραφείου της Γαλλίας και χρησιμοποιήθηκε από την Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων για τη στοιχειοθεσία του αρχαίου κειμένου των Ολυμπιονίκων του γαλλικού τόμου της παρούσας έκδοσης.

Η καθολική επιτυχία των Grecs du Roy σημάδεψε την εξέλιξη των ελληνικών γραμματοσειρών - ορισμένοι, μάλιστα, ισχυρίζονται ότι την περιόρισε - για τα επόμενα διακόσια χρόνια περίπου. Η μονοπώληση, όμως, της χρήσης τους από το Βασιλικό Τυπογραφείο της Γαλλίας οδήγησε άλλους εκδότες στην αντιγραφή τους. Ιδιαίτερα δημιουργικοί υπήρξαν οι χαράκτες Robert Granjon, Guillaume Le Be και Pierre Haultin, οι οποίοι εργάζονταν για παραγγελίες εκδοτών των Κάτω Χωρών, όπως ο Christophe Plantin και ο Luis Orpheus.

Όταν, τον 17ο αιώνα, τα Πανεπιστήμια του Καίμπριτζ και της Οξφόρδης αποφάσισαν να αναπτύξουν τη μελέτη και έρευνα των κλασσικών σπουδών αγόρασαν ελληνικές γραμματοσειρές από ολλανδικούς εκδοτικούς οίκους πριν σταδιακά αρχίσουν οι άγγλοι χαράκτες τις δικές τους προσπάθειες. Η βιομηχανική επανάσταση και η φιλοσοφία του ορθολογισμού οδήγησαν τους ευρωπαίους στοιχειοχαράκτες και στοιχειοθέτες σιγά-σιγά να απορρίψουν τη γεμάτη καλλιγραφική διάθεση βυζαντινή επισεσυρμένη γραφή με τα δεκάδες συμπλέγματα και βραχυγραφίες και να χρησιμοποιήσουν απλούστερα και ολιγάριθμα στοιχεία για τη στοιχειοθεσία ελληνικών κειμένων. Ο σημαντικότερος, ίσως, σταθμός αυτής της μεταβατικής πορείας είναι η γραμματοσειρά που χάραξε ο σκώτος Alexander Wilson για την έκδοση της Ιλιάδας του Ομήρου (1756) από τον εκδοτικό οίκο των αδερφών Foulis του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης. Ο αμερικανός τυπογραφικός σχεδιαστής Matthew Carter ψηφιοποίησε την ιστορική αυτή γραμματοσειρά, η οποία χρησιμοποιήθηκε από την Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων για τη στοιχειοθεσία του αρχαίου κειμένου των Ολυμπιονίκων του αγγλικού τόμου της παρούσας έκδοσης.

Στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου η απλοποίηση της ελληνικής τυπογραφικής κάσας είχε ολοκληρωθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη και μαζί της οι δεσμοί της νέας ελληνικής γραφής με το βυζαντινό παρελθόν της διακόπηκαν πλέον οριστικά. Πέραν του κεφαλαίου βυζαντινού σίγμα (C) που διατηρήθηκε έως σήμερα σε δύο μικρογράμματες μορφές, μία για την αρχή ή το μέσον μιας λέξης (σ) και μία ως τελική (ς) -και των εναλλακτικών βήτα, θήτα, πι, ταυ και φι που επιβίωσαν για έναν ακόμη αιώνα, περίπου - κάθε άλλη παραλλαγή, βραχυγραφία ή σύμπλεγμα γραμμάτων απεμπολήθηκε.

Στην Ιταλία, ο πληθωρικός χαράκτης και εκδότης Giambattista Bodoni σχεδίασε και κυκλοφόρησε πολλές εκδόσεις ελληνικών κειμένων στην Πάρμα. Μία από τις καλύτερες γραμματοσειρές του, αυτή που χρησιμοποίησε στην έκδοση του Λόγγου (1786) επιλέχθηκε να ψηφιοποιηθεί από την Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων και να χρησιμοποιηθεί για την στοιχειοθεσία του αρχαίου κειμένου των Ολυμπιονίκων του ιταλικού τόμου της παρούσας έκδοσης.

Την τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα ο εκδοτικός οίκος του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ αποφάσισε να χρηματοδοτήσει μια νέα ελληνική γραμματοσειρά. Την ανέθεσε στον χαράκτη Richard Austin και ζήτησε από τον εξαίρετο φιλόλογο του Πανεπιστημίου και καλλιγράφο Richard Porson να τη σχεδιάσει με βάση το γραφικό του χαρακτήρα. Η γραμματοσειρά ολοκληρώθηκε το 1808, ένα χρόνο μετά τον πρόωρο θάνατο του Porson. Η επιτυχία της ήταν μεγάλη και από τότε η σειρά αυτή χρησιμοποιήται στις περισσότερες εκδόσεις κλασσικών κειμένων στη Βρετανία και στις Η.Π.Α. Η γραμματοσειρά Porson Greek έχει ψηφιοποιηθεί από την Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων και επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί για τη στοιχειοθεσία του αρχαίου κειμένου των Ολυμπιονίκων του ρωσικού τόμου της παρούσας έκδοσης. Η Ρωσία εκβιομηχανίστηκε πολύ αργά και η μελέτη των κλασσικών κειμένων αναπτύχθηκε μόνο κατά τον 20ό αιώνα, κατά συνέπεια δεν δημιουργήθηκαν ποτέ ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία σε ρωσικό έδαφος.

Την ίδια περίοδο στην επαναστατημένη Γαλλία, ένας άλλος μεγάλος χαράκτης και εκδότης, ο Firmin Didot, δημιούργησε τον δικό του σχεδιασμό ελληνικών στοιχείων για πολλές εκδόσεις αρχαίων και νεοελληνικών έργων. Τα στοιχεία αυτά χρησιμοποιήθηκαν και στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως κατά την Επανάσταση του 1821. Τα είχε φέρει μαζί του ως δωρεά, με ένα πλήρες εκστρατευτικό τυπογραφείο, ο εγγονός του Firmin, Ambroise Firmin Didot. Έκτοτε έγιναν τα δημοφιλέστερα τυπογραφικά στοιχεία στον ελλαδικό χώρο έως τουλάχιστον τη δεκαετία του 1980.

Καθ'όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και έως τις αρχές του 20ού έγιναν αρκετές προσπάθειες νέων σχεδιασμών, ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά καμία δεν μακροημέρευσε. Εξαίρεση είναι, ίσως, η ελληνική γραμματοσειρά που σχεδιάστηκε για τις εκδόσεις B.G. Teubner στη Λειψία και κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1850. Η σειρά αυτή χρησιμοποιήθηκε και στην Ελλάδα έως και τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Τη δεκαετία του 1930 ο εκδοτικός οίκος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης χρησιμοποίησε τη γραμματοσειρά New Hellenic που σχεδίασε ο ιστορικός και βιβλιολόγος του Βρετανικού Μουσείου Victor Scholderer, επαναφέροντας τα στρογγυλόσχημα σχέδια των τυπογραφικών στοιχείων των πρώιμων ιταλικών εκδόσεων, τα οποία αναφέραμε προηγουμένως. Η σειρά αυτή ήταν η πρώτη, ύστερα από πολλές δεκαετίες, που είχε επιτυχία και χρησιμοποιήθηκε σε πολλές εκδόσεις κλασσικών κειμένων μέχρι σήμερα.

Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ο εξαίρετος καλλιγράφος και τυπογραφικός σχεδιαστής Hermann Zapf, σχεδίασε αρκετές ελληνικές γραμματοσειρές. Πρόσφατα η εταιρεία Microsoft Inc. πρόσθεσε και μία ψηφιακή ελληνική γραμματοσειρά του ως μέλος της οικογένειας λατινικών γραμματοσειρών του, Palatino. Προς τιμήν του μεγάλου αυτού γερμανού καλλιτέχνη και φιλέλληνα η Palatino Greek χρησιμοποιήθηκε από την Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων για τη στοιχειοθεσία του αρχαίου κειμένου των Ολυμπιονίκων του γερμανικού τόμου της παρούσας έκδοσης.

Τέλος, το 1998, η Ακαδημία Αθηνών ανέθεσε στην Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων τον σχεδιασμό ψηφιακής οικογένειας γραμματοσειρών που θα περιλαμβάνουν το πολυτονικό ελληνικό, το λατινικό, το κυριλλικό, το κοπτικό και το διεθνές φωνητικό αλφάβητο για τη σύνταξη του στορικού Λεξικού Ελληνικής ΓλώσσαςΙ. Η νέα αυτή οικογένεια Athens Academy παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην παρούσα έκδοση στη στοιχειοθεσία των νεοελληνικών κειμένων του ελληνικού τόμου και των ρωσικών κειμένων του ρωσικού τόμου.

Όπως μας το απεικονίζουν τα δείγματα που παρουσιάζουμε στην αναμνηστική αυτή έκδοση των Ολυμπιονίκων του Πινδάρου, η ελληνική τυπογραφία συμπλήρωσε περισσότερο από μισή χιλιετία παρουσίας στην προσπάθεια της έντυπης διάδοσης των κλασσικών κειμένων. Αναμφίβολα, ο ελληνικός λόγος και ο ελληνικός πολιτισμός, αδιαίρετοι από τη μητρική γλώσσα, θα συνεχίσουν να φωτίζουν αδιάλειπτα τον ανθρώπινο νου.