Στοιχεία της τυπογραφικής τέχνης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Μιχάλης Σ. Μακράκης

Οι ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι έχουν να επιδείξουν έργα προσεγμένα και με υψηλή τυπογραφική ευαισθησία. Υπάρχει όμως και πληθώρα μέτριων βιβλίων, από τα οποία είναι σαφές πως λείπει μια γενικότερη τυπογραφική κατεύθυνση και γνώση. Λίγοι είναι οι εκδότες που διαθέτουν το κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό, ενώ ελάχιστοι είναι οι χώροι όπου διδάσκεται συστηματικά η τέχνη του σχεδιασμού και της στοιχειοθεσίας του βιβλίου. Με την εξάπλωση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των κειμενογράφων ο καθένας μπορεί να ακολουθεί την δική του τυπογραφική πορεία, αψηφώντας βασικούς κανόνες της μακρόχρονης τέχνης της τυπογραφίας.

Το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΤΣ αποφάσισε να προχωρήσει στην ελληνική έκδοση του εξαίρετου βιβλίου του Robert Bringhurst, The elements of Typographic Style, στο οποίο ο συγγραφέας πραγματεύεται ένα ευρύ φάσμα τυπογραφικών θεμάτων με ευαισθησία, άριστη τεχνική κατάρτιση και συχνά ποιητική διάθεση.

Η ΕΕΤΣ προσπαθεί με αυτό το βιβλίο να συμβάλει στην εδραίωση και διεύρυνση της ελληνικής τυπογραφικής παιδείας μέσα σ'ένα πολύγλωσσο και πολυεθνικό περιβάλλον. Προκειμένου να διδαχθούμε από την εμπειρία ελλήνων και ξένων σχεδιαστών έχουμε ήδη διοργανώσει ένα διεθνές συνέδριο στην Αθήνα, το 1995 και έχουμε εκδώσει τα Πρακτικά του στις ΗΠΑ και στην Ελλάδα (Μακράκης, Μιχάλης Σ. (επιμ.), Ελληνικά γράμματα: από τη σκληρή πέτρα στο σκληρό δίσκο, εκδ. Linora, Αθήνα, 1998). Η προσπάθεια αυτή μας έφερε σε ουσιαστική επαφή με τη διεθνή τυπογραφική σκηνή και η γνωριμία μας με τον Robert Bringhurst προέρχεται από αυτή την δραστηριότητα.

Στο μέτρο του δυνατού ακολουθήσαμε πιστά το αγγλικό κείμενο του συγγραφέα, καθώς και την δομή και την σελιδοποίηση που ο ίδιος επέλεξε. Κάθε μεταφραστική προσπάθεια αντιμετωπίζει δύσκολα προβλήματα απόδοσης εννοιών και όρων, αλλά η παρούσα εργασία υπήρξε ιδιαίτερα προβληματική εξαιτίας της ελάχιστης υπάρχουσας ελληνικής τυπογραφικής ορολογίας. Το βάρος της μετάφρασης υπέστη εν πολλοίς ο Γιώργος Δ. Ματθιόπουλος, ενώ με συλλογική και επίπονη προσπάθεια στην αναζήτηση ελληνικών τυπογραφικών όρων κάναμε ό,τι ήταν δυνατό για να υπάρχει συνέπεια τόσο στα κείμενα των κεφαλαίων, όσο και στα δύο γλωσσάρια - στα παραρτήαματα Α' και Β' -, όπου είναι συγκεντρωμένοι οι σημαντικότεροι όροι. Ορισμένοι αναγνώστες πιθανόν να έχουν διαφορετική άποψη για την απόδοση κάποιας ονομασίας και γι'αυτό επιζητούμε τα σχόλιά τους, για να τα λάβουμε υπ'όψη μας σε ένα εικονογραφημένο γλωσσάρι τυπογραφικών όρων που μας προβλημάτισαν στη εύρεση της κατάλληλης ελληνικής απόδοσης.

Στην τυπογραφική πρακτική της Ευρώπης και της Αμερικής, καθώς και στην διεθνή βιβλιογραφία της τυπογραφίας, έχουν επιβληθεί, εδώ και αιώνες, δύο εμπειρικοί και αντιδιαστελλόμενοι όροι με μεγάλη ασάφεια: Πρόκειται για τους roman και italic. Παρά το ότι κατά καιρούς έχει γίνει προσπάθεια να αντικατασταθούν, το αποτέλεσμα παραμένει αμφίβολο. Ο πρώτος όρος προέρχεται από την καταγωγή του σχεδιασμού της λατινικής μικρογράμματης μεσαιωνικής γραφής από την ρωμαϊκή κεφαλαιογράμματη. Η ονομασία roman χρησιμοποιήθηκε κατά την Αναγέννηση σε αντιδιαστολή προς τα γοτθικά στοιχεία που ήταν η κοινή γραφή της εποχής. Σήμερα ο όρος upright τείνει να αντικαταστήσει τον όρο roman, ενώ στην Ιταλία χρησιμοποιούν τον όρο tondo. Στην Ελλάδα ο όρος roman είναι άγνωστος, γι'αυτό προτιμήσαμε τη χρήση της ονομασίας όρθια γραμματοσειρά αντί για ρωμαϊκή, ώστε να αποφεύγονται τυχόν παρανοήσεις στον έλληνα αναγνώστη. Ο όρος italic είναι τυπογραφικός και καθιερώθηκε πρώτα στη Γαλλία (italique) και ύστερα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες εξαιτίας της μεγάλης επιτυχίας που είχε η σχεδιαστική καινοτομία του εκδότη Άλδου Μανούτιου να χαράξει στοιχεία και να στοιχειοθετήσει κείμενα με το ρέον καλλιγραφικό ιδίωμα των ιταλών γραφέων. Έτσι, η ονομασία italic διατηρήθηκε παντού έως τις μέρες μας εκτός της Ιταλίας (corsivo) και της Γερμανίας (kursiv). Στην Ελλάδα ο όρος ιταλικά στοιχεία είναι γενικά γνωστός, γι'αυτό δεν επιχειρήσαμε να τον αλλάξουμε, όπου γίνεται αναφορά σε λατινική γραμματοσειρά. Στο σχολιασμό όμως ελληνικών γραμματοσειρών προτιμήσαμε τον ακριβέστερο όρο ρέοντα.

Ο τρίτος προβληματικός όρος είναι το υφέν (υφ'εν-υπό + εν). Η ελληνική τυπογραφία έχει ακολουθήσει τη γαλλική πρακτική και ορολογία, και για αυτό το λόγο έχει ενίοτε απεμπολήσει παραδοσιακές ρίζες όρων. Έτσι, επειδή οι γάλλοι τυπογράφοι χρησιμοποιούν τον όρο trait d'union, οι έλληνες συνάδελφοί τους αντέγραψαν το 'ενωτικόν [σημείον] το υπό των τυπογράφων καλούμενων συνέχεια'. Ωστόσω, στην αγγλική και μόνον ορολογία υπάρχει ο τυπογραφικός όρος hyphen και τα παράγωγά του hyphenation και hyphenate. Αυτά αποδίδονται στα ελληνικά περιφραστικά 'τομή της λέξης σύμφωνα με τους κανόνες του συλλαβισμού'. Μήπως θα έπρεπε να εισαγάγουμε τους χρήσιμους όρους υφενισμός, -ίζω κατά το μηδενισμός, -ίζω κ.ά. ως αντιδάνεια; Είναι βέβαια νεολογισμοί, αλλά ακριβέστεροι και περιεκτικότεροι για στοιχειοθετική χρήση.

Ένας από τους λόγους που ιδρύθηκε η ΕΕΤΣ ήταν η έρευνα και μελέτη των προβλημάτων που παρουσιάζονται κατά την στοιχειοθέτηση κειμένων, όπου εναλλάσσονται ελληνικές και λατινικές γραμματοσειρές. Στο κεφάλαιο 6 'Επιλογή και συνδυασμοί στοιχείων', ο συγγραφέας αναπτύσσει το θέμα αυτό με μεγάλη ευαισθησία. Χωρίς, βέβαια, να απαντά σε όλα τα ερωτήματα θέτει τις βασικές αισθητικές παραμέτρους του προβληματισμού που πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να απασχολεί κάθε έλληνα τυπογραφικό επιμελητή. Όλες οι γραμματοσειρές που έχουν σχεδιαστεί από την εταιρεία μας προσπαθούν να δώσουν λύση σε αυτό το πρόβλημα. Στην παρούσα έκδοση παρουσιάζουμε τη νέα λατινική γραμματοσειρά GFS Neohellenic Latin, η οποία δημιουργήθηκε ως συμπληρωματική της αντίστοιχης ελληνικής.

Στην μετάφραση διατηρήσαμε τα διεθνή σύμβολα (IS) για το μέτρο (m), την ίντσα (in) και το γραμμάριο (g), αλλά σεβαστήκαμε την παράδοση αιώνων, όπου αυτή έχει επιβληθεί, π.χ. στις διαστάσεις χαρτιών 21 x 29.7 cm αντί του ορθού 21 x 29.7 cm², που θα έπρεπε να χρησιμοποιείται διεθνώς. Δεν μεταγλωτίσσαμε τα ονόματα σχεδιαστών, συγγραφέων και τοπονυμίων, που δεν έχουν καθιερωθεί στην ελληνική γλώσσα, ούτε μεταφράσαμε τη βιβλιογραφία, ώστε οι ενδιαφερόμενοι να μη δυσκολεύονται να ανατρέξουν στις πηγές. Για αισθητικούς λόγους δεν τονίσαμε τα αρχικά κεφαλαία.

Το διευθυντή των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Στέφανο Τραχανά ευχαριστούμε για την ένταξη του βιβλίου αυτού στο εκδοτικό πρόγραμμα των Π.Ε.Κ. , και τον Θεοδόση Πυλαρινό για την υπομονή και το ξεχωριστό ενδιαφέρον του.

Ευχαριστούμε τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΕΤΣ και ιδιαίτερα τον Γ.Σ. Αγουρίδη για τη συνεχή συμπαράστασή τους, καθώς και το Ίδρυμα Σταύρου Σ. Νιάρχου, χωρίς την γενναιόδωρη χορηγία του οποίου δεν θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε και να εκδώσουμε το βιβλίο αυτό.